نگاهی به مساله بهداشت، ایمنی و محیط زیست (بام) با استناد به قرآن کریم

این متن را اجبارا به درخواست یکی از سرهنگ های پادگان نوشتم. تماما گردآوری شده از اینترنت است، اما گردآوری مرتب و مناسبی است. تمامی مطالب پس از مطالعه بازنویسی شده اند و نگارش متن علیرغم گردآوری مطالب، کاملا یکنواخت و هماهنگ است.در برخی موارد جهت استفاده برخی افراد مانند دانش آموزان و دانشجویان و حتی سربازان قطعا کاربرد دارد. فایل pdf این نوشته  هم به زودی در وبلاگ قرار می گیرد. لازم به بیان است  متن لزوما دیدگاه نویسنده وبلاگ نیست و بر اساس درخواستی که به اینجانب شده بود تهیه و جهت استفاده افراد منتشر می گردد.

1  چکیده

2 مقدمه

3  متن

         3-1    اهمیت ایمنی، بهداشت و محیط زیست

         3-2     HSE-ME

         3-3     HSE در تاریخ

         3-4      توسعه پایدار 

         3-5      اسلام دین جامع انسان ساز 

         3-6      سلامت و بهداشت در قرآن و اسلام

         3-7      ایمنی در قرآن

         3-8      محیط زیست در قرآن

         3-9      تفاوت نگاه اسلام و قرآن در مساله بهداشت،  ایمنی و محیط زیست با نگاه دنیای غرب  

4     نتیجه گیری

5          منابع  

1         چکیده:

اهمیت مساله بهداشت و سلامت بر کسی پوشیده نیست. آدمی به صورت فطری در جست وجوی سلامتی است و از این رهگذر بهداشت امری است مهم در راه رسیدن به سلامتی.  به علاوه نیروی انسانی نیز یکی از مهمترین ارکان اقتصاد عصر حاضر به شمار می آید. سالیانه هزینه های کلانی به سبب بیماریها و آسیب های شغلی به اقتصاد کشورها وارد می‌شود. انجام اقداماتی که سلامت کارکنان را تامین کند و امکان وقوع حوادث را کاهش دهد که در اصطلاح ایمنی گفته می شود، یکی از موارد مهم در راه اندازی و تداوم فعالیت هر سازمان است. افزون بر این، محیط زیست نیز عاملی مهم در کیفیت زندگی جامعه انسانی است. ترکیب این سه عامل یعنی بهداشت و سلامت، ایمنی و محیط زیست که به اختصار بام یا HSE خوانده می شود یکی از دغدغه های مهم سازمان ها و دولت های امروزی است.

در این مقاله ما این موضوع مهم را در میان آیه های قرآن کاوش کرده ایم. قرآن کتاب جامع راهنما و انسان ساز که معتقدیم مسیر روشن رسیدن به سعادت بشری را به ما نشان داده است، به مقوله سلامت و ایمنی و محیط زیست چگونه پرداخته است؟

در این مقاله ما ابتدا مفهوم HSE و پیدایی آن را بیان کرده ایم. از انقلاب صنعتی و تاثیر آن بر پیدایی مفهوم HSE گفته ایم. درباره توسعه پایدار که امروزه یک مفهوم جدایی ناپذیر از توسعه است سخن گفته ایم و سپس با اشاره به قرآن و روایات اسلامی جست و جویمان در میان آیات در باره موضوع HSE را توجیه کرده ایم. بهداشت و سلامت در قرآن بیشتر از جنبه روح و روان مد نظر است، لذا از آن جا که تمرکز ما بر مفهوم ایمنی و محیط زیست بوده، به این دو مفهوم بیشتر پرداخته شده است. آیات بسیاری که به موضوعات یادشده اشاره دارند و تفسیرهای مربوطه نقل شده و احادیثی نیز در جای مرتبط نقل گردیده است. در بخش محیط زیست از دیدگاه قرآن، برداشت قرآنی از مفهوم توسعه پایدار را شرح داده ایم. تفاوت های دیدگاه های اسلامی و غربی در زمینه HSE  نیز بیان شده  است. در پایان ضمن جمع بندی و نتیجه گیری بحث مربوطه پیشنهاداتی برای پژوهش های بعدی ارائه شده است.

2              مقدمه

شاید هیچ زمانی را در طول تاریخ نتوان یافت که به اندازه امروز مساله محیط زیست پاک و نیروی انسانی سالم و کارآمد مطرح و مورد توجه بوده باشد. صیانت از نیروی انسانی شاغل در بخش های مختلف اقتصادی و مساله حفاظت از محیط زیست امروزه در کانون توجهات خاص و عام قرار گرفته و نه تنها در بخش صنعت و تولید و خدمات و اقتصاد، بلکه در تمامی ابعاد و در برابر تعهدی همگانی و فراگیر مطرح است. در دانشگاه ها ساعت ها زمان صرف پژوهش پیرامون موضوعات مرتبط می شود. در کشور ما معضلات زیست محیطی توجهات گسترده تری را به خود معطوف داشته است، چرا که چند سالی است این معضلات و مشکلات محیط زیستی نمود آشکارتر و پررنگ تری داشته و عموم مردم به صورت مستقیم با معضلاتی همچون آلودگی و کمبود آب مواجه بوده اند. مساله ایمنی و سلامت و بهداشت افراد نیز در ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر و در ارتباط با مساله محیط زیست همواره مطرح و مورد توجه بوده است. حوادث محیط کار در ایران و در جهان، از نگاه اقتصادی سالیانه هزینه های بی شماری را به کشورها وارد می سازد. از نگاه انسان دوستی و نوع دوستی نیز این حوادث دلخراش و در برخی موارد بسیار اندوهبار و تاسف آور است. در یک مطالعه موردی بر روی هزینه های ناشی از حوادث کار بر اقتصاد ایران در سال 1391 آماری تامل برانگیز اشاره شده است: 10583 مورد حادثه شغلی، 95812058000 تومان هزینه های تحمیلی ناشی از حوادث،  سرانه انسانی هر حادثه شغلی 9053353 تومان. در همین مقاله آماری از حوادث کار در جهان در سال 1998 بیان می کند: تقریباً در هر سال یک میلیون آسیب شغلی در سرتاسر جهان رخ می دهند که ازاین تعداد 100000 مورد منجر به فوت می شوند. (عطر کار روشن ، علیزاده،1394، ص12 ).

در زمینه تخریب محیط زیست روزنامه شرق در تاریخ 12 دی ماه 1389 در گزارش مفصلی درباره تخریب جنگل ها خسارت نابودی جنگل های ایران را در سال 7،933،200،000،000 تومان و سرعت نابودی جنل های ایران را در طول 30 سال گذشته 320 متر مربع در هر ثانیه می نویسد. ( مرادی، ، خلیلی، 1389،ص 14)

 این آمارهای تکان دهنده گاهی فراتر از تصور روزمره ماست. به این آمارها باید تعداد افزون بیماری های مختلف را نیز در نظر گرفت. اهمیت پرداختن به مساله بهداشت و سلامتی، ایمنی و محیط زیست آشکار و واضح است.  

3         متن

3-1     اهمیت ایمنی، بهداشت و محیط زیست

با وقوع رویدادهایی که در قرن هجدهم در انگلستان و در سالیان بعد در دیگر نقاط اروپا و جهان رخ داد و اصطلاحا  انقلاب صنعتی نام گرفت، تغییرات گسترده ای در سبک تولید و اشتغال رخ داد. استفاده از منابع طبیعی و مواد اولیه اوج گرفت، ماشین بر انسان پیشی گرفت و اندک اندک کارخانه‌ها و کارگاه های صنعتی متعدد پیدا شد. زمین، آهن و زغال سنگ سه عامل مهم و تاثیرگذار شناخته شد و استخراج زغال سنگ و آهن اوج و سرعت گرفت. تولید زغال سنگ  در انگلستان در سال 1800 حدود 10میلیون تن و در سال 1845 به 34 میلیون تن رسید. (سعیدی، 1361، ص 160) میزان تولید آهن در انگلستان نیز در فاصله سال های 1720 تا 1788 از 25000 تن به 68000 تن و در سال 1839 به 1347000 تن رسید. (سعیدی، 1361، ص 161) این اقدامات سبب شد ظرف چند دهه در بسیاری مناطق دودکش های بلند با دودهای غلیظ جایگزین جنگل ها و مراتع و فضاهای سبز شود و آن چه که باقی ماند آلودگی هوا و کوهی از پسماندهای صنعتی و زغال سنگ بود. علاوه بر آلودگی محیط زیست، نیروی انسانی شاغل در بخش های صنعتی نوظهور نیز باید با ماشین هایی کار می کرد که صرفا بر اساس تولید بیشتر طراحی و ساخته شده بودند و هیچ نشانی از ایمنی و در نظر گرفتن سلامت افراد در آن ها دیده نمی شد. کارگران بسیاری دچار آسیب دیدگی های جدی شدند. به علاوه محیط کار آلوده و نامناسب سبب ازکار افتادگی سریع تر کارگران می شد. اگرچه در آغاز، مساله تولید بیشتر بر معضلاتی همچون آلودگی محیط زیست و به خطر افتادن سلامت کارگران سرپوش می گذاشت اما اندک اندک آسیب های جدی این روند مشخص و آشکار شد. زمانی که تصور می شد ماشین حرف اول را می زند  سپری شد و در چند دهه بعد با تخصصی تر شدن کارها و حرفه ها، نیروی انسانی جایگاه و اهمیت ویژه ای پیدا کرد.به طبع سلامت کارکنان هر مجموعه تولیدی و خدماتی اهمیت بیشتری یافت و کم کم مفاهیم ویژه ای همچون ایمنی و قوانین ویژه ای با عنوان ایمنی و استاندارد پدیدار گشت. بشر به زودی پی برد که نمی توان با سرعتی بیش از ظرفیت زمین از آن بهره برد و مفهومی با عنوان توسعه پایدار شکل گرفت. دانشگاه ها تحقیقات و پژوهش های گسترده ای را بر روی روند بهداشت کار و ایمنی و محیط زیست آغاز کردند و کم کم حتی همایش ها، نشست ها و سازمان هایی در سطح ملی و بین المللی شکل گرفت . امروزه لزوم توجه به سلامت نیروی انسانی در هر بخش و در هر مجموعه، چه مجموعه های تولیدی و صنعتی و چه در بخش های دیگری همچون خدمات و ... ، توجه به ایمنی در محیط کار و زندگی و توجه به محیط زیست کاملا مسائلی مطرح در حوزه عمومی است.

 

3-2     HSE-ME

به سبب ارتباط تنگاتنگی که بین مفاهیم بهداشت و سلامت، ایمنی و محیط زیست وجود دارد اندک اندک نگاه جامعی پیرامون این مسائل شکل گرفت. حوادث ناشی از کار و لزوم پیشگیری و ایمن سازی فضاهای تولید و کار و فعالیت، به همراه تعهدی همگانی در قبال سلامت افراد، همچنین توجیه جامعه بشری درباره این مساله مهم که آلودگی محیط زیست خطری است که کلیت زندگی بشر را تهدید می کند، سبب گردید نگاه ها به سمت یکپارچه سازی و تعریف مدیریتی جامع در زمینه های یادشده معطوف شود. تعریف قوانین و استاندارد های مشخص، ایجاد سازمان هایی در سطوح مختلف بین المللی و ملی، و حتی فعالیت فعالین منطقه ای، اهمیت وافر مساله بهداشت و سلامت، ایمنی و محیط زیست را نشان می دهد. HSE-ME که کوتاه شده عبارت Health, safety and Environment Management System یا سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (به اختصار بام) است، یکی از تلاش های جدی بشر در زمینه صیانت از نیروی انسانی و حفاظت از محیط زیست بوده است که با اهداف تعریف شده ذیل اندک اندک راه خود را در هر سازمان و مجموعه ای پیدا می کند:

• حفاظت از کارکنان و طرف های ذینفع و سلامتی آنان
• توسعه پایدار
• حفاظت محیط زیست و بهره برداری بهینه از منابع طبیعی
• حفاظت تجهیزات، املاک و دارایی ها
• حفاظت شهرت و آبروی سازمان
• و حصول اطمینان از انطباق بااستانداردها و قوانین ملی و بین المللی

در HSE-ME انسان اصلی ترین و مهم ترین رکن است، لذا باید ضمن مسئولیت پذیر ساختن نیروی انسانی سازمان در قبال بهداشت، ایمنی و محیط زیست، آموزش های لازم را نیز برای وی در نظر گرفت. (عظیمی، امیرنژاد،1388،ص 1)

 

3-3     HSE در تاریخ

انقلاب صنعتی اگرچه تغییرات گسترده ای را ایجاد کرد و روند تاریخ بشر به سمت توجه بیشتر به مساله سلامت، ایمنی و محیط زیست رفت که پیشتر بیان شد، اما در سال های پیش از انقلاب صنعتی نیز انسان به ناچار و به فرخور فعالیت هایش به این گونه مسائل اندیشیده است. اقدامات بقراط در سده چهارم پیش از میلاد که مسمومیت کارکنان با سرب را تشخیص داد، مطالعات پلنی در سده نخست پس از میلاد که توصیه کرد افراد برای در امان بودن از خطرات گرد و غبار از ماسک تنفسی استفاده کنند و خود را در کیسه ای بپوشانند. انتشار نخستین نشریه بهداشتی در مورد بیماریها و آسیب‌های شغلی در سال ١٤٧٢ در بین معدنچیان توسط النبوگ که در آن درباره سمیت منواکسیدکربن، جیوه، سرب و اسید نیتریک مطالبی نوشته شده بود، مطالعات پزشکی با نام اگریکولا در سال 1556 بر روی کارگران معادن و بیماری های آن ها، انتشار کتابی از  پزشکی سوئیسی به نام پاراسلوس در سال 1567 در مورد بیماریهای شغلی معدنچیان و فلزکاران، و کارهای سویل رامازینی که او را پدر طب کاری می نامند در سال 1700 و انتشار نخستین کتاب معتبر در زمینه ارتباط نزدیک میان شغل فرد و بیماری وی با مطالعه بر روی معدنچیان و کیمیاگران، شیشه سازان، آهنگران و دباغان، نمونه هایی از کارهای انجام گرفته در سالیان قبل از انقلاب صنعتی با موضوعیت بهداشت، ایمنی و محیط زیست است. در خلال سال های انقلاب صنعتی تا قرن بیستم نیز اقداماتی در این زمینه انجام گرفت.

• تصویب نخستین قانون ایمنی توسط اداره ایمنی معادن آمریکا در سال 1815
• تصویب نخستین قانون صنایع در انگلستان در سال 1833- تا پیش از این قانون ، 12 ساعت کار در روز اجباری بود
• تصویب نخستین قانون بازرسی از کارخانجات در ایالت ماساچوست آمریکا در سال 1867 - تا پیش از این قانون ، کارفرما هیچ گونه مسئولیتی در قبال کارگر حادثه دیده نداشت ، زیرا کارگر به درخواست خود پذیرفته بود که در محیط پرخطر کار کند .
• تاسیس انجمن ملی حفاظت در برابر حریق در آمریکا (NFPA) در سال 1896
• تاسیس دفتر بهداشت و سلامت در صنایع ، در آمریکا  در سال 1914
• انتشار کتاب Industrial Accident Prevention نوشته هاینریش که در آن نخستین الگوی علمی درباره علل بروز حوادث مطرح شد
• تصویب قوانین دولتی ایمنی و بهداشت در آمریکا در سال 1970   (کالجی،ص 3 و 4)

 

3-4     توسعه پایدار

نخستین بار در اوایل دهه 1960 میلادی نگرانی هایی درباره نابودی محیط زیست شکل گرفت. عده ای از متفکران معتقد بودند که انسان در مسیر توسعه ای که در پیش گرفته، مشغول نابودی محیط زیست خود و نابودی زمین است.  تلاش های فعالین عرصه محیط زیست به تدریج فراگیر شد و در سال های 1972، 1987 و 1992 سه نشست مهم در سطح بین المللی با نام های کنفرانس محیط زیست سوئد، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه موسوم به کمیسیون برانتلند ، و کنفرانس ریو برگزار گردید که حاصل آن پیدایی مفهومی فراگیر با عنوان توسعه پایدار بود. (زاهدی، نجفی، 1385، ص 45 و 46)

توسعه پایدار ترکیب دو واژه توسعه و پایداری در یک اصطلاح واحد است. به معنی توسعه اقتصادی و صنعتی همراه با حفظ منابع زیست محیطی به صورت پایدار و پویا. به بیان ساده تر توسعه ای که برای رفع نیازهای نسل کنونی است، بدون این که توانایی و امکانات نسل آینده را در تامین نیازهایشان کاهش دهد. (خلیلیان، 1378، ص 207) اهداف متعالی توسعه پایدار را می توان به صورت زیر برشمرد:

• حفظ محیط زیست به صورت سیستمی باز، زنده و پویا
• حفظ مرمت همه گونه های طبیعت
• برقراری عدالت بین نسل های امروز و آینده
• حفاظت از منابع طبیعی جهان (عباس زاده، 1384، ص 4)

توسعه پایدار امروزه مفهومی فراگیر و تخصصی است و در سیاست های کلان توسعه در تمامی سطوح مطرح و مورد توجه است.

 

3-5       اسلام دین جامع انسان ساز

قرآن کریم اصلی ترین منبع اعتقادی مسلمانان، کتاب انسان سازی و راهگشا و روشنگر مسیر زندگی و سعادت بشر و بهترین دستورالعمل خودسازی و خود شناسی است و به عنوان سندی محکم و معتبر ، چهارده قرن است که راهگشای بشریت است. خداوند در قرآن می فرماید:

مَّا فَرَّطْنَا فِی الکِتَابِ مِن شَیْءٍ/ انعام /38       ما در کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم 

وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ/ نحل/89

این کتابى که بر تو نازل کرده ایم توضیح همه چیز و هدایت و رحمت و بشارت مسلمانان است.

در تفسیر آیه 89 سوره نحل چندین راوی روایت امام صادق (ع) را ذکر کرده اند: ... و در آن کتاب است آغاز خلقت و آنچه که تا روز قیامت خواهد شد، و در آن خبر آسمان و زمین است، خبر بهشت و خبر آتش است، و خبر آنچه تاکنون شده و آنچه که خواهد شد، همه در آن است... (علامه طباطبایی، ج12 ، ذیل آیه مذکور)

همچین در حدیث دیگری از امام صادق روایت شده است :

إِنّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِی الْقرآن تِبْیَانَ کُلّ شَیْ‏ء حَتّى وَ اللّهِ مَا تَرَکَ اللّهُ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ حَتّى لَا یَسْتَطِیع عَبْدٌ أن یَقُولُ لَوْ کَانَ هَذَا أُنْزِلَ فِی الْقرآن إِلّا وَ قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ فِیهِ

 خداوند تبارک و تعالی در قرآن هر چیزی را بیان کرده است. به خدا سوگند، چیزی که مورد  نیاز مردم بوده است، کم نگذارده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل می‌شد،  مگر اینکه در قرآن نازل شده است.

از این روایت و روایات دیگر می‌توان این گونه برداشت کرد که قرآن بیان همه چیز هست. به ویژه با توجه به وسعت مفهوم «کلّ شَیء». ولی از آن جا که قرآن کتاب تربیتی و انسان سازی است و برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‌های معنوی و مادی نازل شده است، باید دانست که منظور از «همه چیز» تمام اموری است که برای پیمودن این راه لازم است، نه این که قرآن را دانشنامه بزرگی بدانیم که تمام جزئیات علوم ریاضی، جغرافیایی، شیمی، فیزیک  و مانند آن در آن آمده باشد. البته قرآن دعوت کلی به کسب همه علوم و دانش‌ها کرده و تمام دانش‌ها مشمول این دعوت کلی هستند. گاهی نیز به تناسب بحث‌های توحیدی و تربیتی، به قسمت‌های حساسی از علوم و دانش‌ها اشاره داشته است. (سید جواد حسینی، دانشنامه موضوعی قران )

در حدیثی از امام باقر(ع) روایت شده که فرمودند:

ان الله تبارک و تعالی لم یدع شیئا تحتاج الیه الامة الا نزّله فی کتابه و بیّنه لرسوله

خداوند تبارک و تعالی هیچ چیزی را که مسلمانان به آن محتاج باشند، فروگذار نکرده است مگر آنکه آنها را در قرآن، نازل فرمود و برای پیامبر(ص) بیان کرده است.

به همین سبب است که در قرآن آیات بسیاری درباره مسائل مختلف بیان شده است. مفهوم بهداشت و سلامت، ایمنی و همچنین محیط زیست نیز از مفاهیم شاخص و واضح و آشکار آیات این کتاب الهی است. قرآن در آیات بسیاری به سلامت دنیوی و سلامت اخروی و مقر امن و آسایش و به آسمان ها و زمین اشاره می کند. اکنون پرسش این است که آن چه که تحت عنوان بهداشت و سلامت، ایمنی و محیط زیست مطرح می شود چه بیانی و چگونه در قرآن مطرح شده است؟ چه تفاوت یا شباهتی میان مفاهیم نو و مفاهیم قرآنی در این زمینه وجود دارد؟  شاید زیباترین اشاره به موضوع این نوشته، حدیث امام صادق علیه السلام باشد که فرمودند:

 خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَـقَـدَ واحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ یَزَلْ ناقِصَ العَیْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّةُ البَدَنِ وَ الثّانیَةُ: اَلاْمْنُ وَ الثّالِثَةُ: اَلسَّعَةُ فِى الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ: اَلاَنیسُ الْمُوافِقُ (قال الراوى:) قُلْتُ: و مَا الاْنیسُ الْمُوافِقُ؟ قال: اَلزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْخَلیطُ الصّالِحُ وَ الخامِسَةُ: وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِه الْخِصالَ: الدَّعَةُ

پنج چیز است که هر کس یکى از آنها را نداشته باشد، همواره در زندگى‏ اش کمبود دارد و کم خرد و دل نگران است: اول، تندرستى، دوم امنیت، سوم روزى فراوان، چهارم همراهِ همرأى. راوى پرسید: همراهِ همرأى کیست؟ امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشین خوب و پنجم که در برگیرنده همه اینهاست، رفاه و آسایش است.

(رضوی، 1379، ص 19)

در این حدیث پنج عامل را امام صادق بر می شمرند که دو عامل نخست دقیقا همان سلامت و ایمنی است و عامل سوم که روزی فراوان است دقیقا مرتبط و برامده از محیط زیست است. و در عامل پنجم هم می گویند رفاه و آسایش که در برگیرنده همه عوامل قبل است.

 

3-6     سلامت و بهداشت در قرآن و اسلام

واژه اسلام در لغت به معنای تسلیم و گردن نهادن است و در اصطلاح قرآن، مسلمان به معنای تسلیم مطلق در برابر فرمان خدا و توحید کامل و خالص از هر گونه شرک و دو گانه پرستی است، و از نظر ساختار زبان شناسی مصدر باب افعال از سلم است. «سلم» به معنای صحت، عافیت و دوری از هر گونه عیب، نقص و فساد است.

ریشه اصلی واژه سلامت نیز از کلمه سلام است. سلام به معنی بی گزند ماندن و بی عیب شدن است. علامه طباطبایی  دو واژه سلام و سلامتی را به یک معنا دانسته اند. سلام از اسماء شریف خداوند متعال است:

هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ ... / حشر/23

اوست ‏خدایى که جز او معبودى نیست همان فرمانرواى پاک سلامت [بخش و] مؤمن 

و خداوند نیز در قرآن انسان ها را به دارالسلام فرا می خواند:

وَاللّهُ یَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلاَمِ... / یونس/25      و خدا [شما را] به سراى سلامت فرا مى‏خواند

یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ / المائده/16           خدا هر که را از خشنودى او پیروى کند به وسیله آن [کتاب] به راه‏هاى سلامت رهنمون مى‏شود. 

از همین جهت است که بسیاری اسلام را دین سلامتی دانسته اند. سلامتی یک جنبه فطری از شخصیت انسان است و در طول تاریخ انسان ها همواره در جست و جوی سلامتی بوده اند. در اسلام نیز سلامتی اهمیت وافری دارد و حتی می‌توان گفت میزان سالم بودن انسان با میزان کامل بودن او تناسب دارد. طب سلامتی جایگاهی ویژه در آموزه های اسلامی دارد. سلامتی به خودی خود یک کمال به شمار می آید و هم خود مقدمه ای است برای رسیدن به دیگر کمالات. (عبدالرحیمی، 1394، ص 79 و 80 )

آیات و روایات متعدد بیشتر در زمینه سلامت روح است. (پاراگراف می تواند کامل شود... ا استفاده از  فصل اول کتاب ایمنی نزاجا.)

 

3-7     ایمنی در قرآن

واژه ایمنی به معنای مصونیت، ایمن بودن، امن و امان، سلامت، حفاظت و حمایت است.  همچنین واژه ایمان از ریشه امن گرفته شده است که در برخی کاربردها به معنای آرامش و اطمینان قلب و نبود ترس، در برخی کاربردها به معنای تصدیق کردن و در برخی دیگر  به معنای اطمینان پیدا کردن است که در برابر ترسیدن و هراسان کردن قرار می‌گیرد. اشتراکات بین واژه های ایمان و ایمنی آشکار و واضح هست. اگرچه ایمان بیشتر مفهومی قلبی است و مراد ما از ایمنی در این نوشته ایمنی نیروی انسانی در برابر حوادث است اما اهمیت امنیت و ایمنی در قرآن و اشتراکات معنایی بین ایمان و ایمنی خود نشانگر اهمیت ویژه و مهم امنیت و ایمنی در اسلام و در قرآن است.

در قرآن به غیر از حروف رابط و جاره و ضمایر و افعال ناقصه و سایر لغات واسطه ای دستوری، بیشترین تکرار فعلی بعد از فعل با ریشه «قول» فعل با ریشه «امن» می باشد و این امر نشان دهنده این است که قرآن برای امن رسیدن انشان ها بسیار تاکید داشته است. (سید طالبی، 1382، ص 305 )

ایمنی در معنی عام به راهکارهایی گفته می شود که خطرات ناشی از کار را کاهش داده و نیروی انسانی را از آسیب های احتمالی که می تواند دچار شود در امان نگاه می دارد.  می توان به ایمنی به صورت عمیق تری هم نگاه کرد و هرگونه عملی که آرامش و آسایش را برای فرد فراهم می کند ایمنی دانست. از آن جا که آسایش و آرامش بیشتری امری قلبی است و ایمن بودن جسم سبب آرامش جان و آرامش خاطر می شود، لذا  از همین رضایت قلبی است که فرد احساس امنیت می کند. در بالا به اشتراکات لغوی واژگان ایمان و ایمنی اشاره کردیم و از اهمیتی که در قرآن به این موضوع شده سخن گفتیم.  مشتقات فعل امن نزدیک به 900 بار در قرآن به کار رفته است. ( عبدالباقی، 1364،  ص‌103‌- ‌118)  خداوند در قرآن ایمنی را یک نعمت می داند و آن را به انسان بشارت می دهد:

ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِینَ / حجر/46                 (به آنان گویند) با سلامت و ایمنى در آنجا داخل شوید.

یَدْعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَاکِهَةٍ آمِنِینَ / دخان/55      و می خواهند در آن جا هر میوه ای را در حالی که ایمن هستند

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ/ دخان/51                        پرهیزکاران در جایگاه امن و امانی هستند.

سِیرُوا فِیهَا لَیَالِیَ وَأَیَّامًا آمِنِینَ /سبا/18           و [به آنان مى‏گفتیم‏] شبها و روزها با کمال امن و امان در آنها سیر و سفر کنید

می بینیم که ایمنی و امنیت نعمت بزرگی است که به پرهیزکاران و بهشتیان وعده داده می شود. در برخی از آیات نیز به طور معنایی از ایمنی می گوید:

لَا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ/ زمر /61               هیچ آسیب و آفتی به آنان نمی رسد و نه غمگین می شوند

لاَ خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلاَ أَنتُمْ تَحْزَنُونَ / اعراف / 49           نه بیمى بر شماست و نه اندوهگین مى‏شوید

و در جایی ایمنی را یک پاداش می داند:

وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ/ نور/55                          و بیمشان را به ایمنى مبدل گرداند

اما شاید مشخص ترین آیه در قرآن که معنای ایمنی و لزوم توجه به ایمنی و سلامت افراد را آشکارا بیان می دارد آیه 32 از سوره مائده باشد:

أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا/مائده/32

هر کس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد و هر کس کسى را زنده بدارد چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه مذکور چنین می فرماید: مراد از زنده کردن یک انسان، آفریدن یک انسان زنده  و یا زنده کردن یک انسان مرده نیست بلکه مراد از آن ، چیزى است که در عرف عقلا احیاء شمرده شود، عقلا وقتى طبیب، بیمارى را معالجه مى کند و یا غواص، غریقى را از غرق نجات مى دهد و یا شخصى اسیرى را از دست دشمن رها مى سازد، مى گویند فلانى فلان شخص را زنده کرد. 

در تفسیر نمونه نیز درباره این آیه چنین آمده است: شخصى از امام صادق (ع) تفسیر این آیه را پرسید، امام فرمود: منظور از کشتن و نـجـات از مـرگ کـه در آیـه آمده نجات از آتش سوزى یا غرقاب و مانند آن است.

می بینیم که اهمیت نجات جان یک نفر به قدری مهم است که خداوند آن را به مانند نجات کل جامعه می داند.

 از دو روایت مشابه از پیامبر و امام صادق علیه السلام نیز آمده است:

پیامبر اکرم(ص):  نعمتان مجهولتان الأمن و العافیة.      دو نعمت است که قدرشان شناخته نمی شود: سلامت بدن و ایمنی.

امام صادق (ع): نعمتان مجهولتان الأمن و الفراغ.        دو نعمت است که قدرشان شناخته نمی شود: سلامت بدن و ایمنی.

در روایت امام صادق (ع) از واژه فراغ استفاده شده که در اینجابه معنای امان و ایمن بودن است. (رضوی، 1379، ص 19)

در جایی دیگر امام صادق می فرمایند: العافیه نعمه خفیه اذا وجدت نسیت و اذا فقدت ذکرت

 ایمنی نعمت خفیه است هرگاه وجود داشته باشد فراموش می شود و هرگاه از بین برود به یاد میاید

 

3-8     محیط زیست در قرآن

نگاه قرآن به مساله محیط زیست بر اساس یک سنت الهی است.  اتصال و ارتباط بین همه اجزای عالم به گونه ای که کارکرد صحیح یک  جزء می تواند سبب شکوفایی و کارکرد اجزای دیگر گردد و به همان صورت انحراف یک جزء از مسیر معین خود، سبب انحراف اجزای دیگر شده و اگر این انحراف بیشتر از مقداری مشخص باشد کار سایر اجزا نیز به تباهی خواهد کشید و گویی همه اسباب جهان علیه او قیام می کنند و به سبب سنت الهی عامل تباه کننده را نابود می سازد. به طور کل قرآن بیان می دارد که بر اساس اصول فطرت و نظام تکوینی و قوانین آفرینش گام بردارید تا برکات الهی شامل حال شما گردد و هرگاه انسان بر خلاف قوانین آفرینش گام بردارد، نظام آراسته جاری به فساد می گراید و زندگی او تباه می شود.

از نقطه نظر همین سنت الهی ست که می توان با استناد به آیات و روایات و سنت تاریخی اسلام ، مبانی مشخصی در حفاظت از محیط زیست بیان داشت. خداوند در قرآن می فرماید:

أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ/ انبیاء /105               زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد

هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا / هود/61           او است که شما را از زمین آفرید و آبادی آنرا به شما واگذار نمود

وَیُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ.../ رعد / 25                              و در زمین فساد مى‏کنند

از دیدگاه قرآن این انسان است که با فساد در روی زمین آسیب می بیند و دچار خسران و زیان می گردد. سنت الهی بر استفاده از زمین است. چرا که زمین ودیعه ای الهی برای انسان است و انسان بر آن اجازه استفاده دارد. خداوند در قرآن می فرماید:

وَسَخَّر لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَینَ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ/ ابراهیم/ 33  

خورشید و ماه را که با برنامه منظمی در کارند به تسخیر شما در آورد و شب و روز را (نیز) مسخر 

أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ/ لقمان/ 20    

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی الْأَرْضِ/ حج/65          یا ندیدی که خداوند آنچه در زمین است مسخر شما کرد؟ 

کَذَلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ/ حج/36            اینگونه ما آنها را مسخرتان ساختیم تا شکر خدا را بجا آورید.

وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ/ جاثیه/ 13         او آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است را مسخر شما ساخته

به همین دلیل است که اسلام انسان را حاکم بر ماده و طبیعت می داند و نه محکوم آن. ( اصغری لفمجانی،1378، 87) و سفارش می کند که انسان زمین را آباد کند:

 هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا / هود/61      او است که شما را از زمین آفرید و آبادی آنرا به شما واگذار نمود

لذا از دیدگاه اسلام انسان می تواند و باید با بهره گیری از مواهب الهی و نعمتهایی که در اختیار وی قرار گرفته است، زمین را آباد کند و از این آبادی و آبادانی در جهت شایستگی و سعادت در زندگی خویش بهره بگیرد:

أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ/ انبیاء /105                       زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد

اما انسان باید آگاه باشد که فساد در زمین سبب زیان وی خواهد شد:

وَیُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ / بقره/ 27           و در زمین به فساد مى‏پردازند آنانند که زیانکارانند

وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا/اعراف/46                     و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید 

فَاذْکُرُواْ آلاء اللّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِی الأَرْضِ مُفْسِدِینَ/ اعراف / 74     نعمتهای خدا را متذکر شوید و در زمین فساد نکنید

در واقع قرآن به انسان سفارش می کند که از زمین و منابع آن و از آن چه در اختیار و در تسخیر شماست بهره بگیرید و آن را آباد کنید و از آن طریق زندگی و سعادت خود را آباد سازید، اما هرگز فساد نکنید، چرا که فساد سبب تباهی می گردد. در لغت فساد به خارج شدن از حد اعتدال می گویند، چه زیاد باشد یا کم (دانشنامه islampedia )، لذا فساد در بهر برداری از زمین می تواند به معنای بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و بیش از ظرفیت کره خاکی باشد. در زمینه منابع تجدید پذیر باید به گونه ای استفاده شوند که زمان بهره برداری از آن ها کمتر از زمان تجید آن منابع نباشد. چرا که اگر سرعت بهره برداری از منابع تجدید پذیر بیش از سرعت تجدید و بازآوری آن ها باشد اندک اندک منابع طبیعی به پایان می رسد. آن چه که توسعه پایدار نامیده می شود همین استفاده معقول از منابع طبیعی است. مفهوم توسعه پایدار از این نقطه نظر و تفسیر معقول و معمول، دقیقا بیان اجرای عدالت در استفاده و بهره برداری از منابع طبیعی است. خداوند در قرآن انسان را به اجرای عدل و قسط سفارش می کند و می گوید:   

إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ/ ممتحنه/8                         همانا خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد

اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى/ مائده/8                            عدالت کنید که به پرهیزکاری نزدیکتر است

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ/ نساء/135    اى کسانى که ایمان آورده‏اید پیوسته به عدالت قیام کنید

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ/ حدید/125    

ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسائی حق و قوانین عادلانه) نازل کردیم، تا مردم قیام به عدالت کنند

در قرآن کریم واژه عدل با تمام مشتقاتش 27 بار و واژه قسط به صورت های گوناگون 23 بار آمده است.امیر مومنان علی علیه السلام عدل را این گونه تعریف می کند: العدل یضع الامور فی مواضعها. یعنی عدالت هر چیزی را در جای خودش می گذارد. علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان درباره عدل ذیل آیه 106 سوره مائده چنین می نویسد: عدالت که در لغت به معناى اعتدال و حد وسط بین عالى و دانى و میانه بین دو طرف افراط و تفریط است.(المیزان) .  واژه قسط را هم اگرچه به عدل معنی کرده اند اما قسط را بیشتر به عدالت اجتماعی و اقتصادی می دانند و مقصود از آن قسط اقتصادی و به اصطلاح عدالت در حقوق و اموال است. ( درس هایی از مکتب اسلام، 1358،  ص 660 و 661)

واضح است که در اسلام به مفهوم عدالت در همه چیز و همه جا، به ویژه در حقوق و اموال توجه ویژه ای شده است. اسلام دین عدالت و اعتدال است. آن چه که در مفهوم توسعه پایدار نهفته است چیزی جز اجرای عدالت در استفاده از منابع طبیعی و مواهب خدادادی نیست. آن چه که منجر به پیدایی مفهوم توسعه پایدار گردید افراط انسان عصر انقلاب صنعتی و انسان معاصر در برداشت و استفاده و بهره برداری از منابع طبیعی و زمین بود. انسانی که سرمایه و قابلیت دستیابی به آن را در اولویت قرار داده و اسیر  ماشین ها و سرعت هر چه بیشتر در توسعه شده بود. توسعه پایدار تلاش می کند حفظ منابع طبیعی پایه را در عین بهره برداری از آن ها در اولویت قرار دهد و از این رهگذر مفهوم عدالت کاملا آشکار و هویدا است.

به علاوه در اسلام انسان موجودی است مسئول  و در قرآن نیز بارها از انسان با عنوان خلیفه یا نماینده خدا بر روی زمین یاد شده است. این تعبیر واضح و مشخصی است. در جهان بینی اسلامی زمین و مواهب خدادادی نعمتی است که از جانب خدا در اختیار و در امانت انسان گذاشته شده است. یعنی اگرچه خداوند زمین و آسمان و دریاها را برای انسان مسخر و رام ساخت، اما تصرف او در این زمین و دریا و آسمان مشروط به حد و حدودی است که صاحب اصلی آن یعنی خداوند تبارک و تعالی مشخص کرده است.

خداوند در قرآن می فرماید به قوم سبا توصیه کردیم از روزی های فراوان که پروردگار در اختیار او گذاشته است بهره بگیرید و شکر او را به جا آورید.

لَقَدْ کَانَ لِسَبَإٍ فِی مَسْکَنِهِمْ آیَةٌ جَنَّتَانِ عَن یَمِینٍ وَشِمَالٍ کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکُمْ وَاشْکُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَیِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ/سبا/ 15

قطعا براى [مردم] سبا در محل سکونتشان نشانه [رحمتى] بود دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتیم] از روزى پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید شهرى است ‏خوش و خدایى آمرزنده.

اما مردم سرزمین سبا قدر نعمت ها ندانستند لذا سیلی بنیان کن بر آنان اتفاق افتاد:

أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ/ سبا/ 16                 و ما سیل ویرانگر را بر آنها فرستادیم

ذَلِکَ جَزَیْنَاهُم بِمَا کَفَرُوا/ سبا/17     این [عقوبت] را به [سزاى] آنکه کفران کردند به آنان جزا دادیم 

این آیات در باطن اشارات زیبایی به مساله استفاده نادرست از منابع طبیعی که مصداق کفران نعمت است دارد. سرزمینی با مواهب الهی بی شمار که کفران نعمت می کنند و سیلی سرزمین آن ها را از میان می برد. مساله افزایش سیل های شدید همزمان با تخریب بی رویه جنگل ها که امروزه بارها و بارها خبرهای مرتبط با آن را می شنویم.

اما علاوه بر قرآن، روایات بسیاری نیز در اسلام هست که مرتبط با موضوع محیط زیست است. پیامبر در حدیثی فرمودند:  من اگر نهالی در دست داشته باشم و وقت نماز رسیده باشد ترجیح می دهم اول نهال را بکارم و بعد نماز گزارم.

رسول اکرم (ص) فرمودند: ‌هر کسی که درختی بکارد و درخت میوه دهد، خداوند به اندازه میوه های آن درخت به او ثواب می‌دهد. اصغری لفمجانی، صادق، مبانی حفاظت محیط زیست در اسلام، 1378، چاپ نخست، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 109

اگر عمر جهان پایان یابد و قیامت برسد و یکی از شما نهالی در دست داشته باشد، چنان که به قدر کاشتن آن فرصت داشته باشد باید فرصت را از دست ندهد و آن را بکارد.

در حدیثی دیگر نیز از پیامبر نقل شده است: "انت رجل مضار و لاضرر و لاضرار فی الاسلام" یا "لا ضرر و لا ضرار علی مؤمن". در اسلام جایگاهی برای زیان رساندن به کسی نیست. و نیز اجازه نمی دهد کسی در صدد آزار و زیان دیگری باشد.

 این حدیث جنبه عمومی مساله ای مانند محیط زیست و وظیفه همگانی در قبال آن را شامل می شود. اگرچه بر اساس اصل تسلیط در اسلام هر فردی مختار است در اموال خود هرگونه تصرفی که می خواهد انجام دهد اما این امر تا زمانی امکان پذیر است که بین این اصل و اصل لاضرار تعارضی به وجود نیاید. حق تصرف مالک در ملک خویش در صورتی مجاز است که موجب زیان دیگری نگردد. چرا که در صورت زیان رساندن، این حق از او سلب میگردد. در حقیقت، مورد زیان رسیدن به دیگری، مرز و حدی است که تصرفات مالکانه را محدود می کند... ( پایگاه اطلاع رسانی حوزه، 1371)

از همین نقطه نظر است که این اختیار به حکومت اسلامی داده شده است که هر زمان اقدام فردی سبب آسیب رساندن به محیط زیست شد که یک مساله همگانی و عمومی است ، حکومت اسلامی می تواند فرد خاطی را مجازات کند.

 

 

3-9     تفاوت نگاه اسلام و قرآن در مساله بهداشت،  ایمنی و محیط زیست با نگاه دنیای غرب

اگرچه در قسمت های قبلی تلاش دنیای غرب را در زمینه بهداشت، ایمنی و محیط زیست و همچنین سفارش ها و توصیه های  قرآن را در این زمینه ها برشمردیم و مصادیقی را بیان کردیم و از این رهگذر شباهت های بسیاری را دیدیم، اما مطلبی را نباید از یاد برد و آن خاستگاه متفاوت نگاه اسلامی و قرآنی با نگاه دنیای مدرن است.  دنیای مادیگرای غرب ، اگر بعد از برداشت های بی رویه و تخریب های بی شمار و ظلم های بسیار به زمین امروزه صحبت از توسعه پایدار و حفظ محیط زیست می کند، دلیلی جز تضمین تداوم استفاده از زمین ندارد. نگاه او به مساله حفظ محیط زیست یک نگاه مادیگرایانه است. او می خواهد زمین را حفظ کند تا بتواند بیشتر و بیشتر بهره برداری کند، حال آن که در قرآن و در اسلام چنین نگاهی فقط بخشی از نگاه جامع به این مساله است. در جهان بینی اسلامی که مالک همه چیز را خداوند می داند و مواهب الهی تنها امانتی در نزد انسان برای رسیدن به کمال و سعادت تلقی می شود. عدالت بیان شده در اسلام یک عدالت فراگیر و در همه ابعاد با نگاهی الهی و آسمانی است. این تلقی و تفاوت بین دو نگاه دنیای مادی گرای غرب و دنیای اسلام در بحث ایمنی و بهداشت هم وجود دارد. بدن انسان امانتی است نزد او و لذا توجه به سلامتی و تلاش برای پیشگیری از وقوع حادثه نه تنها یک امر لازم از نگاه مادی است، بلکه از نقطه نظر معنوی نیز مطرح است. همین بعد معنوی است که به نگاه اسلام برتری و جامعیت می بخشد. این نگاه نه فقط در این زمینه، بلکه در تمامی زمینه های علوم انسانی وجود دارد. در همین زمینه مقام معظم رهبری می فرمایند: حرف این است که مبناى علوم انسانى غربى، مبناى غیرالهى است، مبناى مادّى است، مبناى غیر توحیدى است؛ این با مبانى اسلامى سازگار نیست، با مبانى دینى سازگار نیست. علوم انسانى آن‌وقتى صحیح و مفید و تربیت‌کننده‌ى صحیح انسان خواهد بود و به فرد و جامعه نفع خواهد رساند که براساس تفکّر الهى و جهان‌بینى الهى باشد. (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای)  

لذا اگرچه جهان غرب خود را پیشرو در مسائل مختلف از جمله HSE می داند اما نگاه غرب تک بعدی است و امتیازی که در بیان اسلامی وجود دارد همین بحث جامعیت آن و توحیدی بودن آن است.

 

 

4         نتیجه گیری

امروزه توجه به  بهداشت و سلامت، ایمنی، و محیط زیست امری فراگیر و همه جانبه است. دولت ها و سازمان ها ملزم به رعایت استانداردها و قوانین مشخص اند. اهمیت این موضوعات امروزه بر کسی پوشیده نیست. به ویژه نتایجی که از تاریخ انقلاب صنعتی بشر به خاطر دارد، جامعه انسانی را مجبور به اجرای نوعی تعهد همگانی در این زمینه نموده است. به همین دلیل است که سیستم مدیریت HSE یکی از گزینه های شاخص هر سازمان در اجرای وظایف است. در این مقاله تلاش نموده ایم مبنای فکری HSE را از دیدگاه قرآن بیان کنیم. باید توجه داشت که قران کتاب انسان ساز و راهنمای بشر، کتابی درباره علوم نیست، ولی به فراخور کلام گهگاه مطالبی در باب علوم مختلف نیز بیان داشته است. به همین سبب بیان قران عمدتا یک بیان کلی و جامع است. با این وجود روشن و آگاهانه است. خداوند در قران می‌فرمایند: وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ/ نحل/89

این کتابى که بر تو نازل کرده ایم توضیح همه چیز و هدایت و رحمت و بشارت مسلمانان است.

واژه اسلام و واژه ایمان، از نظر لغوی با واژگان سلامت و ایمنی ریشه مشترک دارند. اسلام را دین پاکیزگی می دانند و آیات بسیاری نیز دلالت بر اهمیت مساله سلامت و ایمنی است. خداوند در قرآن کریم نجات جان یک انسان را برابر با نجات جان تمامی انسان ها دانسته است.

 أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا/مائده/32

هر کس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد و هر کس کسى را زنده بدارد چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است.

لذا توجه به مساله ایمنی و سلامت کارکنان در هر سازمان باید مورد توجه جدی رئوس سازمان قرار گیرد. افزون بر این نگاه اسلام به مساله محیط زیست ، نگاهی جامع و درخور توجه است. خداوند انسان را خلیفه الله می نامد و اشاره می کند که آسمان ها و زمین را مسخر او ساخت، و همچنین اشاره دارد که آبادی زمین را به انسان واگذار کرد. با این وجود زمین یک امانت الهی است از جانب خداوند به انسان. صاحب اصلی خداست و انسان تنها در محدوده اختیارات مشخصی می تواند در این امانت دخل و تصرف کند. این که این محدوده مشخص چقدر است در مفهوم عدل باید جست و جو شود. آیات بسیاری امر به عدل و قسط می کند. عدالت در بهره برداری از محیط زیست، دقیقا همان مبنای فکری و منطقی است که توسعه پایدار نامیده می شود. میبینیم که آن چه که مساله بهداشت و سلامت، ایمنی و محیط زیست یا به اختصار HSE گفته می شود به ظرافت هر چه تمام تر در قرآن بیان شده است و شایسته است توجه و اهتمام بیشتری در ایات و روایات اسلامی در این باره صورت پذیرد. مقام معظم رهبری نیز در سخنان خود به علوم انسانی با خاستگاه اسلامی اشاره فرموده اند و این رسالتی است بر دوش پژوهشگران تا با بهره گیری از قرآن و منابع اسلامی، علوم انسانی را در شاخه های مختلف از جمله در زمینه HSE بسط و گسترش دهند و از این رهگذر آسایش و رفاه و امنیت جامعه اسلامی را فراهم کنند، ان شاء الله.

           

5         منابع

1. عطر کار روش، صدیقه ، علیزاده، سید شمس الدین، برآورد هزینه های اقتصادی حوادث ناشی از کار در ایران: مطالعه موردی حوادث شغلی سال 1391، دوماهنامه سلامت کار در ایران، دوره12 ، شماره1، فروردین و اردیبهشت1394
2. مرادی، آرزو، خلیلی، ولی، زبانه های آتش از شمال تا غرب، روزنامه شرق، 12 دی 1389
3. سعیدی، عباس، انقلاب صنعتی و چهره جغرافیایی جهان، مجله جستارهای ادبی، بهار 1351، شماره 29
4. عظیمی، سعید، امیرنژاد، رضا، آموزش HSE برای همه، نشر فدک ایساتیس، اسفند 1388، چاپ اول
5. کالجی،کامران، مستند سازی و تشریح الزامات سیستم مدیریت ایمنی وبهداشت کار OHSAS 18001 ، مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت و بهداشت کار، وزارت کار واموراجتماعی، معاونت روابط کار، کد: 1،205،86.
6. زاهدی، شمس السادات، نجفی، غلامعلی، بسط مفهومی توسعه پایدار، مجله مدرس علوم انسانی، زمستان 1385، شماره 49
7. . خلیلیان، صادق، توسعه پایدار و رفاه بهینه نسلها، مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه ،  پاییز 1378، شماره 27
8. عباس زاده، حسن، توسعه پایدار و محیط زیست، مجله پیام بانک، آبان 1384، شماره 445
9. علامه طباطبایی،تفسیر المیزان،ج 12- تفسیر سوره نحل

10. سید جواد حسینی، فروغی از اندیشه های قرآنی امام صادق، پایگاه اینترنتی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دانشنامه موضوعی قرآن

11. رضوی، مرتضی،  دانش ایمنی در اسلام، پاییز 1379، انتشارات مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت و بهداشت کار

12. محمد عبدالرحیمی،جایگاه سلامت در دین اسلام و تبیین نقش قلب و عقل در سلامت معنوی، نشریه بصیرت و تربیت اسلامی، بهار 1394، دوره 12، شماره 32

13. . سید طالبی، سید علی ایمنی، تن و روان در سایه سار قرآن، مجله مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، زمستان 1382، شماره 20

14. پایگاه اینترنتی باقرالعلوم (ع) به نقل از عبدالباقى، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره، دارالکتب المصریة، 1364 ق

15. آموزش پیشگیری و توصیه های ایمنی، ویژه فرماندهان گردن، گروهان های مستقل و یگان های همطراز، جلد یکم، 1389، چاپ مرکز آموزش پشتیبانی نزاجا

1. 16.  اصغری لفمجانی، صادق، مبانی حفاظت محیط زیست در اسلام، 1378، چاپ نخست، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

17. پایگاه اینترنتی دانشنامه اسلامی اسلام پدیا  www.islampedia.ir

18. . مفهوم قسط و عدل در قرآن/تفسیر قرآن مجید، درس هایی از مکتب اسلام، سال نوزدهم، دی ماه 1358، شماره ده

19. پایگاه اطلاع رسانی حوزه به نقل از حضور ، بهار 1371، شماره 4 ، حدیث «لاضرر» از دیدگاه امام راحل(س) /ارائه شده در اولین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام خمینی(س)

20. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) - مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی farsi.khamenei.ir/ بیانات در دیدار اساتید دانشگاه ها مورخ 11/04/93